India-Nepal border dispute escalation : భారత్, చైనాల మధ్య దశాబ్దాల తరబడి నిలిచిపోయిన సరిహద్దు వాణిజ్యాన్ని పునరుద్ధరించాలనే నిర్ణయం హిమాలయ ప్రాంతంలో కొత్త రాజకీయ చర్చలకు దారితీస్తోంది. లిపులేఖ్ కనుమ ద్వారా వాణిజ్య కార్యకలాపాలు తిరిగి ప్రారంభించడంపై నేపాల్ తీవ్ర అభ్యంతరం వ్యక్తం చేయగా, భారత్ ఆ వాదనలను చారిత్రక ఆధారాలు లేనివని కొట్టిపారేసింది. ఈ పరిణామం మూడు దేశాల మధ్య ఉన్న సున్నితమైన సరిహద్దు సంబంధాలను మరోసారి చర్చనీయాంశంగా మార్చింది.
వివాదానికి బీజం: లిపులేఖ్ వాణిజ్య మార్గం పునఃప్రారంభం భారత పర్యటనకు వచ్చిన చైనా విదేశాంగ మంత్రి వాంగ్ యీతో జరిగిన చర్చల అనంతరం, ఇరు దేశాలు హిమాలయాల్లోని లిపులేఖ్, నాథూ లా, షిప్కి లా కనుమల గుండా సరిహద్దు వాణిజ్యాన్ని తిరిగి ప్రారంభించాలని నిర్ణయించాయి. కోవిడ్ మహమ్మారి మరియు ఇతర కారణాల వల్ల గత కొన్నేళ్లుగా నిలిచిపోయిన ఈ వాణిజ్యాన్ని పునరుద్ధరించడం ఇరు దేశాల ఆర్థిక సంబంధాలకు కీలకమని భావించారు. అయితే, ఈ ఒప్పందంపై నేపాల్ వెంటనే స్పందిస్తూ, లిపులేఖ్ తమ భూభాగమని, అక్కడ ఎలాంటి కార్యకలాపాలు చేపట్టవద్దని భారత్‌ను కోరింది.
భారత్ దీటైన స్పందన : నేపాల్ అభ్యంతరాలను భారత విదేశాంగ మంత్రిత్వ శాఖ (MEA) తీవ్రంగా ఖండించింది. MEA ప్రతినిధి రణధీర్ జైస్వాల్ మాట్లాడుతూ, “లిపులేఖ్ కనుమపై మా వైఖరి స్థిరంగా, స్పష్టంగా ఉంది. 1954 నుంచే ఈ మార్గం ద్వారా చైనాతో వాణిజ్యం జరుగుతోంది” అని స్పష్టం చేశారు. నేపాల్ ప్రాదేశిక వాదనలు సమర్థనీయమైనవి కావని, చారిత్రక వాస్తవాలు, ఆధారాలపై ఆధారపడి లేవని ఆయన పేర్కొన్నారు. ఏకపక్షంగా ప్రాదేశిక వాదనలను విస్తరించడం సాధ్యం కాదని భారత్ తేల్చి చెప్పింది. అయినప్పటికీ, సరిహద్దు సమస్యలను పరిష్కరించుకోవడానికి దౌత్య మార్గంలో నేపాల్‌తో నిర్మాణాత్మక చర్చలకు తాము సిద్ధంగా ఉన్నామని భారత్ పునరుద్ఘాటించింది.
నేపాల్ వాదనకు ఆధారం సుగౌలీ సంధి : లిపులేఖ్‌తో పాటు కాలాపానీ, లింపియాధుర ప్రాంతాలు తమవేనని నేపాల్ వాదించడానికి 1816లో జరిగిన సుగౌలీ సంధిని ప్రధాన ఆధారంగా చూపుతోంది. ఆంగ్లో-నేపాల్ యుద్ధం (1814-16) తర్వాత అప్పటి నేపాల్ రాజ్యం, బ్రిటిష్ ఈస్ట్ ఇండియా కంపెనీ మధ్య ఈ ఒప్పందం కుదిరింది. ఈ సంధి ప్రకారం, కాళీ నది (మహాకాళి నది)కి తూర్పున ఉన్న భూభాగం నేపాల్‌కు చెందుతుందని, పశ్చిమ ప్రాంతంపై నేపాల్ హక్కులను వదులుకోవాలని నిర్దేశించారు. అయితే, కాళీ నది యొక్క ఖచ్చితమైన మూలంపైనే ఇరు దేశాల మధ్య భిన్నాభిప్రాయాలు నెలకొన్నాయి. లిపులేఖ్ కనుమకు వాయువ్యంగా ఉన్న లింపియాధుర నుండే ఈ నది ఉద్భవిస్తోందని, కాబట్టి ఆ ప్రాంతమంతా తమదేనని నేపాల్ వాదన. దీనిని భారత్ అంగీకరించడం లేదు.
వివాదం వెనుక చారిత్రక పరిణామాలు : 2015లో భారత్-చైనాలు లిపులేఖ్ కనుమను వాణిజ్య మార్గంగా విస్తరించుకోవాలని ఒప్పందం చేసుకున్నప్పుడే నేపాల్ తొలిసారిగా అభ్యంతరం తెలిపింది. 2020లో, లిపులేఖ్ మీదుగా కైలాస మానస సరోవర యాత్రకు భారత్ వ్యూహాత్మక రహదారిని ప్రారంభించడంతో వివాదం మరింత ముదిరింది. దీనికి ప్రతిగా, నేపాల్ ప్రభుత్వం తమ రాజ్యాంగాన్ని సవరించి, కాలాపానీ, లిపులేఖ్, లింపియాధుర ప్రాంతాలను తమ భూభాగంలో చూపుతూ కొత్త రాజకీయ పటాన్ని విడుదల చేసింది. భారత్ ఈ చర్యను “ఏకపక్ష చర్య” అని, “కృత్రిమంగా ప్రాదేశిక వాదనలను విస్తరించడం” అని అభివర్ణించింది.
లిపులేఖ్ కనుమ వివాదం కేవలం వాణిజ్య మార్గానికి మాత్రమే పరిమితం కాకుండా, మూడు దేశాల వ్యూహాత్మక ప్రయోజనాలతో ముడిపడి ఉంది. చారిత్రక సంధులపై విభిన్న వ్యాఖ్యానాలు, జాతీయవాద భావాలు ఈ సమస్యను మరింత క్లిష్టతరం చేస్తున్నాయి. దౌత్యపరమైన చర్చల ద్వారా మాత్రమే ఈ సున్నితమైన సరిహద్దు వివాదానికి శాశ్వత పరిష్కారం లభించగలదని అంతర్జాతీయ సంబంధాల నిపుణులు అభిప్రాయపడుతున్నారు.
