Freedom of Press in Modi Tenure: Worse Than 1975 : ఎమర్జెన్సీ విధించి 50 ఏళ్లు గడిచిన వేళ, భారతదేశంలో మీడియా స్వేచ్ఛపై తీవ్ర చర్చ జరుగుతోంది. 1975-77లో ఇందిరా గాంధీ విధించిన అత్యవసర పరిస్థితి కంటే నేటి పరిస్థితి ఆందోళనకరంగా ఉందని విశ్లేషకులు ఆవేదన వ్యక్తం చేస్తున్నారు. ప్రధాన స్రవంతి మీడియా బీజేపీ ప్రచార సాధనంగా మారిందా..? జర్నలిస్టులపై దాడులు, కఠిన చట్టాలతో అరెస్టులు, ద్వేషపూరిత కథనాలు పెరిగాయా..? ప్రజాస్వామ్యానికి నాలుగో స్తంభమైన మీడియా స్వేచ్ఛ మోదీ పాలనలో నిర్వీర్యమైందా..? ప్రపంచ పత్రికా స్వేచ్ఛ సూచిక (2024)లో భారత్ 180 దేశాలలో 159వ స్థానంలో ఉండటం ఈ పరిస్థితి తీవ్రతను సూచిస్తోంది. ఈ నేపథ్యంలో, మోడీ హయాంలో మీడియా స్వేచ్ఛ ఎమర్జెన్సీ కాలంతో పోల్చినప్పుడు ఎలా ఉందనే ప్రశ్నకు సమాధానమే ఈ కథనం.
ఎమర్జెన్సీలో కఠిన సెన్సార్‌షిప్; మోదీ హయాంలో పరోక్ష నియంత్రణ :
1975-77 మధ్య ఇందిరా గాంధీ ప్రభుత్వం విధించిన 19 నెలల అత్యవసర పరిస్థితి సమయంలో మీడియాపై కఠినమైన సెన్సార్‌షిప్ విధించబడింది. ఆనాటి ప్రభుత్వ ఆదేశాలను పాటించని వార్తాపత్రికలు, పత్రికలు తీవ్ర పరిణామాలను ఎదుర్కొన్నాయి. ‘ఇండియన్ ఎక్స్‌ప్రెస్’, ‘స్టేట్స్‌మన్’ వంటి కొన్ని పత్రికలు సెన్సార్‌షిప్‌ను ధిక్కరించినా, చాలావరకు ప్రభుత్వ ఒత్తిడిలో మౌనంగా ఉండిపోయాయి. అయితే, ఆ కాలంలో మీడియాను మతపరమైన విభజనలకు ఉపయోగించలేదు; లౌకిక, సామ్యవాద విలువలకు ఇందిరా గాంధీ ప్రాధాన్యతనిచ్చారు. 1977లో ఎమర్జెన్సీ ఎత్తివేయగానే, మీడియాపై ఆంక్షలు తొలగాయి, ప్రజలు స్వేచ్ఛగా ఓటు వేసి ఇందిరా ప్రభుత్వాన్ని ఓడించారు. ఇది ప్రజాస్వామ్య వ్యవస్థ బలాన్ని చాటిచెప్పింది.
2014 నుంచి మోదీ ప్రభుత్వ హయాంలో అధికారికంగా అత్యవసర పరిస్థితి లేకపోయినా, మీడియా స్వేచ్ఛపై అనేక ఆంక్షలు విధించబడ్డాయని విమర్శలు ఉన్నాయి. ప్రధాన స్రవంతి టీవీ ఛానెళ్లు, పత్రికలు, సోషల్ మీడియా ప్లాట్‌ఫామ్‌లు బీజేపీ, మోదీ ఇమేజ్‌ను పెంచడానికి, ద్వేషపూరిత, కల్పిత వార్తలను వ్యాప్తి చేయడానికి ఉపయోగించబడుతున్నాయని ఆరోపణలు వస్తున్నాయి. ‘గోదీ మీడియా’గా పిలవబడే ఈ అవుట్‌లెట్‌లు బీజేపీ అనుకూల కథనాలను ప్రసారం చేస్తూ, ప్రతిపక్ష నాయకులు, మైనారిటీ సముదాయాలపై విమర్శలు, అవమానకర వ్యాఖ్యలను ప్రచురిస్తున్నాయని విశ్లేషకులు పేర్కొంటున్నారు. 2002 గుజరాత్ అల్లర్లపై BBC అడిగిన ప్రశ్నకు, “మీడియాను మంచిగా నిర్వహించలేకపోయాను” అని మోడీ స్పందించడం గమనార్హం.
జర్నలిస్టులపై దాడులు, పెరుగుతున్న నిర్బంధాలు:
మోదీ హయాంలో జర్నలిస్టులపై దాడులు, అరెస్టులు గణనీయంగా పెరిగాయి. ప్రభుత్వ విధానాలను ప్రశ్నించేవారు, విమర్శించేవారు, సామాజిక మాధ్యమాల్లో తమ అభిప్రాయాలను వ్యక్తం చేసేవారిపై దేశద్రోహం (Sedition), ఉగ్రవాద నిరోధక చట్టం (UAPA), మనీ లాండరింగ్ నిరోధక చట్టం (PMLA) వంటి కఠిన చట్టాలను ఉపయోగించి కేసులు నమోదు చేయడం, అరెస్టు చేయడం ఆందోళన కలిగిస్తోంది.
2023లో ప్రముఖ స్వతంత్ర వార్తా సంస్థ ‘న్యూస్‌క్లిక్’ కార్యాలయాలపై పోలీసులు, ఎన్‌ఫోర్స్‌మెంట్ డైరెక్టరేట్ దాడులు నిర్వహించి, దాని ఎడిటర్ ప్రబీర్ పుర్కాయస్థను UAPA కింద అరెస్టు చేశారు. ఈ చర్య దేశవ్యాప్తంగా, అంతర్జాతీయంగా తీవ్ర విమర్శలను ఎదుర్కొంది. 2020లో హత్రాస్‌లో జరిగిన దళిత యువతి అత్యాచారం, హత్య కేసును కవర్ చేయడానికి వెళ్లిన కేరళ జర్నలిస్ట్ సిద్ధిక్ కప్పన్‌ను ఉత్తరప్రదేశ్ ప్రభుత్వం UAPA కింద అరెస్టు చేసింది. ఆయన దాదాపు రెండేళ్లు జైలులో గడిపిన తర్వాత బెయిల్‌పై విడుదలయ్యారు. 2019లో జమ్మూ కశ్మీర్ స్వయంప్రతిపత్తిని రద్దు చేసినప్పటి నుంచి అక్కడ మీడియాపై కఠిన ఆంక్షలు కొనసాగుతున్నాయి. ఇంటర్నెట్ షట్‌డౌన్‌లు, జర్నలిస్టులపై వేధింపులు, శ్రీనగర్ ప్రెస్ క్లబ్ మూసివేత వంటి చర్యలు పత్రికా స్వేచ్ఛను తీవ్రంగా దెబ్బతీశాయి. క్షేత్రస్థాయిలో వార్తలు సేకరించే జర్నలిస్టులు, ముఖ్యంగా గ్రామీణ ప్రాంతాలలో పనిచేసేవారు, రాజకీయ నాయకులు, స్థానిక మాఫియా, లేదా పోలీసుల నుంచి శారీరక దాడులు, బెదిరింపులను ఎదుర్కొంటున్న సందర్భాలు పెరిగాయి.
ప్రపంచ పత్రికా స్వేచ్ఛ సూచికలో ఆందోళనకరమైన ర్యాంకింగ్:
రిపోర్టర్స్ వితౌట్ బార్డర్స్ (RSF) ప్రచురించే ప్రపంచ పత్రికా స్వేచ్ఛ సూచికలో భారత్ ర్యాంకింగ్ గణనీయంగా పడిపోయింది. 2014లో మోదీ ప్రభుత్వం అధికారంలోకి వచ్చినప్పుడు 140వ స్థానంలో ఉన్న భారత్, ఆ తర్వాత క్రమంగా దిగజారింది. 2023లో 161వ స్థానానికి పడిపోగా, 2024లో స్వల్పంగా మెరుగుపడి 159వ స్థానానికి చేరింది. ఈ ర్యాంకింగ్ పాకిస్తాన్ (152), శ్రీలంక (107) వంటి పొరుగు దేశాల కంటే కూడా భారత్ వెనుకబడి ఉండటాన్ని స్పష్టం చేస్తోంది. జర్నలిస్టులపై హింస, రాజకీయ ఒత్తిడి, సెన్సార్‌షిప్, ఆర్థిక ఆంక్షలే ఈ క్షీణతకు ప్రధాన కారణాలని RSF పేర్కొంది.
BBC డాక్యుమెంటరీ వివాదం: మీడియా నియంత్రణకు తాజా నిదర్శనం:
మోదీ ప్రభుత్వ హయాంలో మీడియా నియంత్రణకు తాజా నిదర్శనంగా బ్రిటిష్ బ్రాడ్‌కాస్టింగ్ కార్పొరేషన్ (BBC) డాక్యుమెంటరీ వివాదం నిలిచింది. 2023 జనవరిలో BBC ‘ఇండియా: ది మోడీ క్వశ్చన్’ పేరుతో రెండు భాగాల డాక్యుమెంటరీని విడుదల చేసింది. ఈ డాక్యుమెంటరీ 2002 గుజరాత్ అల్లర్లలో అప్పటి ముఖ్యమంత్రి నరేంద్ర మోదీ పాత్రపై ప్రశ్నలు లేవనెత్తింది. భారత ప్రభుత్వం ఈ డాక్యుమెంటరీని “ప్రచారం”, “వస్తునిష్ఠత లేనిది”, “వలసవాద మనస్తత్వాన్ని ప్రతిబింబిస్తుంది” అని అభివర్ణించి, భారతదేశంలో దాని ప్రసారాన్ని నిషేధించింది. అత్యవసర అధికారాలను ఉపయోగించి YouTube, Twitter వంటి సోషల్ మీడియా ప్లాట్‌ఫామ్‌ల నుంచి డాక్యుమెంటరీ లింక్‌లు, క్లిప్‌లను తొలగించాలని ఆదేశించింది. దీనికి ప్రతిస్పందనగా, దేశవ్యాప్తంగా విశ్వవిద్యాలయాలు, కళాశాలల్లో విద్యార్థులు ఈ డాక్యుమెంటరీని ప్రదర్శించడానికి ప్రయత్నించగా, పలు చోట్ల విద్యుత్ సరఫరాను నిలిపివేయడం, ఇంటర్నెట్ సేవలను నిలిపివేయడం, విద్యార్థులను అరెస్టు చేయడం వంటి చర్యలు చోటు చేసుకున్నాయి.
2023 ఫిబ్రవరిలో, డాక్యుమెంటరీ విడుదలైన కొద్ది వారాలకే, బీబీసీ దిల్లీ, ముంబై కార్యాలయాలపై భారత ఆదాయపు పన్ను శాఖ “సర్వేలు” నిర్వహించింది. దీనిని డాక్యుమెంటరీకి ప్రతీకార చర్యగా భావించారు, ఎడిటర్స్ గిల్డ్ ఆఫ్ ఇండియా, ఇతర మీడియా సంస్థల నుండి తీవ్ర విమర్శలు వచ్చాయి. డాక్యుమెంటరీపై నిషేధాన్ని సవాల్ చేస్తూ పలువురు సుప్రీంకోర్టును ఆశ్రయించారు.
స్వతంత్ర మీడియా సంస్థలపై ఒత్తిడి, ఆర్థిక ఆంక్షలు:
ప్రభుత్వానికి అనుకూలంగా లేని వార్తా సంస్థలపై ప్రకటనల నిలిపివేత ద్వారా ఆర్థిక ఒత్తిడి పెంచుతున్నారనే ఆరోపణలు ఉన్నాయి. మీడియా సంస్థలకు ప్రకటనలే ప్రధాన ఆదాయ వనరు కాబట్టి, ఇది స్వతంత్ర జర్నలిజంను తీవ్రంగా ప్రభావితం చేస్తుంది. అలాగే, పెద్ద కార్పొరేట్ సంస్థలు మీడియా సంస్థలను కొనుగోలు చేయడం లేదా వాటిలో పెట్టుబడులు పెట్టడం ద్వారా మీడియాపై రాజకీయ నియంత్రణ పెరుగుతోందని విశ్లేషకులు అభిప్రాయపడుతున్నారు. దీనికి రిలయన్స్ ఇండస్ట్రీస్ వంటి పెద్ద సంస్థలు పలు మీడియా అవుట్‌లెట్‌లను నియంత్రించడం ఒక ఉదాహరణ.
డిజిటల్ మీడియాపై నియంత్రణకు కొత్త చట్టాలు కూడా దోహదపడుతున్నాయి. 2021లో అమలులోకి వచ్చిన ఇన్ఫర్మేషన్ టెక్నాలజీ రూల్స్, 2023 టెలికమ్యూనికేషన్స్ చట్టం, 2023 బ్రాడ్‌కాస్టింగ్ సర్వీసెస్ (రెగ్యులేషన్) బిల్లు వంటివి డిజిటల్ మీడియా, సోషల్ మీడియా ప్లాట్‌ఫామ్‌లపై ప్రభుత్వానికి విస్తృతమైన నియంత్రణ అధికారాలను కల్పించాయి. ఇది సెన్సార్‌షిప్‌కు, అసమ్మతిని అణచివేయడానికి దారితీస్తుందని విమర్శలు ఉన్నాయి.
“గోదీ మీడియా” ఆవిర్భావం, ప్రధానమంత్రి మౌనం:
మోదీ హయాంలో ప్రధాన స్రవంతి టీవీ ఛానెళ్లు, కొన్ని ప్రముఖ వార్తాపత్రికలు బీజేపీ, మోదీ ప్రభుత్వానికి అనుకూలంగా వ్యవహరిస్తున్నాయనే విమర్శలు విస్తృతంగా ఉన్నాయి. ఈ మీడియా అవుట్‌లెట్‌లు ప్రభుత్వ ప్రచారాన్ని వ్యాప్తి చేయడంలో, ప్రతిపక్షాలను, విమర్శకులను లక్ష్యంగా చేసుకోవడంలో, మతపరమైన ధ్రువీకరణను పెంచడంలో కీలక పాత్ర పోషిస్తున్నాయని ఆరోపణలు ఉన్నాయి. వీటిని ప్రజలు “గోదీ మీడియా” లేదా ప్రభుత్వ అనుకూల మీడియా అని పిలుస్తున్నారు. అంతేకాదు, ప్రధానమంత్రి నరేంద్ర మోదీ 2014లో అధికారం చేపట్టినప్పటి నుంచి భారతదేశంలో ఒక్క పత్రికా సమావేశంలో కూడా జర్నలిస్టుల ప్రశ్నలకు నేరుగా సమాధానం ఇవ్వలేదు. విదేశాల్లో పర్యటించినప్పుడు కొన్ని సందర్భాల్లో మాత్రమే ప్రశ్నలు స్వీకరించారు. ఇది ప్రభుత్వ పారదర్శకత లేమికి నిదర్శనంగా విమర్శకులు పేర్కొంటున్నారు.
గాంధీ హెచ్చరికలు, నేటి వాస్తవం: “నడిచే ప్లేగు”గా మీడియా:
1926లో మహాత్మా గాంధీ, ద్వేషపూరిత కథనాలను ప్రచురించే వార్తాపత్రికలను “నడిచే ప్లేగు”గా అభివర్ణించారు. అటువంటి మీడియాను బహిష్కరించాలని, అవి లేకపోతే భారత్ ఏమీ కోల్పోదని ఆయన అన్నారు. నేడు, గాంధీ హెచ్చరికలు వాస్తవంగా మారాయని విమర్శకులు పేర్కొంటున్నారు. మతపరమైన ధ్రువీకరణ, యాంటీ-ముస్లిం ప్రచారం, నకిలీ వార్తలు సమాజంలో విభజనలను, హింసను పెంచుతున్నాయి. 2022లో సుప్రీంకోర్టు టీవీ ఛానెళ్లలో ద్వేషపూరిత కథనాలు TRP రేటింగ్‌ల కోసం ప్రసారం అవుతున్నాయని ఆందోళన వ్యక్తం చేసినప్పటికీ, వాటిపై కఠిన చర్యలు తీసుకోలేదని విమర్శలు ఉన్నాయి.
ఎమర్జెన్సీ vs మోడీ హయాం: మీడియా స్వేచ్ఛపై కీలక పోలికలు:
భారతదేశ చరిత్రలో మీడియా స్వేచ్ఛపై తరచుగా చర్చకు వచ్చే రెండు ముఖ్యమైన కాలఘట్టాలు 1975-77 నాటి ఇందిరా గాంధీ విధించిన అత్యవసర పరిస్థితి, 2014 తర్వాత నరేంద్ర మోదీ ప్రభుత్వం అధికారంలో ఉన్న ప్రస్తుత సమయం. ఈ రెండు సమయాల్లో మీడియా నియంత్రణ పద్ధతులు, వాటి ప్రభావాలు విభిన్నంగా ఉన్నప్పటికీ, ప్రజాస్వామ్యానికి నాలుగో స్తంభమైన మీడియా స్వేచ్ఛపై పడిన నీడలు ఒకే రకమైన ఆందోళనలను రేకెత్తిస్తున్నాయి.
సెన్సార్‌షిప్ విధానంలో వ్యత్యాసం:
ఎమర్జెన్సీ కాలంలో మీడియాపై అధికారిక, ప్రత్యక్ష సెన్సార్‌షిప్ స్పష్టంగా విధించడం జరిగింది. ప్రభుత్వ ఉత్తర్వుల ద్వారా వార్తాపత్రికలు, రేడియో, టీవీ ప్రసారాలను ముందుగా అనుమతి లేకుండా ప్రచురించడం లేదా ప్రసారం చేయడం నిషేధించారు. ప్రభుత్వ వ్యతిరేక వార్తలను, కథనాలను అడ్డుకోవడానికి స్పష్టమైన చట్టపరమైన ఆంక్షలు అమల్లో ఉండేవి. అయితే, మోదీ ప్రభుత్వ హయాంలో అనధికారిక, పరోక్ష ఒత్తిడులు ఎక్కువగా కనిపిస్తున్నాయి. ప్రత్యక్ష సెన్సార్‌షిప్ లేకపోయినా, మీడియా సంస్థలు స్వీయ-సెన్సార్‌షిప్‌కు పాల్పడటానికి దారితీసే భయపెట్టే వాతావరణం నెలకొంది. ప్రభుత్వ ప్రయోజనాలకు విరుద్ధమైన కథనాలను ప్రచురించకుండా లేదా ప్రసారం చేయకుండా నిరోధించడానికి సూక్ష్మమైన పద్ధతులను అనుసరిస్తున్నట్లు విశ్లేషకులు పేర్కొంటున్నారు.
నియంత్రణ పద్ధతుల్లో మార్పు:
ఎమర్జెన్సీలో మీడియా నియంత్రణ బహిరంగంగా, చట్టపరమైన ఆంక్షల ద్వారా జరిగింది. సెన్సార్‌షిప్ అధికారులను నియమించారు, నిబంధనలను ఉల్లంఘించిన మీడియా సంస్థలపై కఠిన చర్యలు తీసుకున్నారు. కొన్ని సందర్భాల్లో వార్తాపత్రికల కార్యాలయాలపై విద్యుత్ సరఫరాను నిలిపివేయడం వంటి ప్రత్యక్ష చర్యలు కూడా చోటు చేసుకున్నాయి. నేటి పాలనలో మాత్రం కార్పొరేట్ ఒత్తిడి, ఆర్థిక ఆంక్షలు, చట్టాల దుర్వినియోగం ద్వారా మీడియా నియంత్రణ జరుగుతోందని ఆరోపణలు ఉన్నాయి. ప్రభుత్వ ప్రకటనలను నిలిపివేయడం, ఆదాయపు పన్ను (ఐటీ), ఎన్‌ఫోర్స్‌మెంట్ డైరెక్టరేట్ (ఈడీ) దాడులు నిర్వహించడం, ప్రభుత్వానికి అనుకూలమైన కార్పొరేట్ సంస్థల ద్వారా మీడియా సంస్థలను కొనుగోలు చేయించడం వంటి పద్ధతులు వాడుతున్నారు. జర్నలిస్టులపై దేశద్రోహం, UAPA వంటి కఠిన చట్టాలను ప్రయోగించి భయాందోళనలు సృష్టిస్తున్నారు.
మతపరమైన విభజనలో మీడియా పాత్ర:
ఎమర్జెన్సీ కాలంలో ఇందిరా గాంధీ ప్రభుత్వం లౌకిక, సామ్యవాద విలువలకు ప్రాధాన్యత ఇచ్చింది. ఆనాటి మీడియాను మతపరమైన విభజనలకు లేదా ద్వేషపూరిత ప్రచారానికి ఉపయోగించిన దాఖలాలు లేవు. కానీ నేడు, మత ధ్రువీకరణ, ద్వేషపూరిత ప్రచారం మీడియా ద్వారా వ్యాప్తి చేయబడుతోందని విమర్శకులు తీవ్ర ఆందోళన వ్యక్తం చేస్తున్నారు. కొన్ని ప్రధాన స్రవంతి మీడియా ఛానెళ్లు, పత్రికలు తరచుగా మైనారిటీ వర్గాలపై, ముఖ్యంగా ముస్లింలపై ప్రతికూల కథనాలను, తప్పుడు సమాచారాన్ని ప్రచారం చేస్తున్నాయని, ఇది సమాజంలో మతపరమైన ఉద్రిక్తతలను పెంచుతోందని ఆరోపణలు ఉన్నాయి.
ప్రజాస్వామ్య ప్రతిస్పందనలో సవాల్:
ఎమర్జెన్సీ ఎత్తివేయబడిన తర్వాత, 1977లో ప్రజలు స్వేచ్ఛగా తమ ఓటు హక్కును వినియోగించుకుని ఇందిరా ప్రభుత్వాన్ని ఓడించారు. మీడియాపై విధించిన ఆంక్షలు, ప్రజాస్వామ్య హక్కుల ఉల్లంఘనపై ప్రజలు స్పష్టమైన తీర్పునిచ్చారు. ఇది భారత ప్రజాస్వామ్య వ్యవస్థ బలాన్ని చాటిచెప్పింది. అయితే, నేటి సంక్లిష్ట మీడియా వాతావరణంలో ప్రజాస్వామ్య స్పందన ఒక సవాలుగా మారిందని విశ్లేషకులు అభిప్రాయపడుతున్నారు. ప్రధాన స్రవంతి మీడియాలో ఎక్కువ భాగం ప్రభుత్వ అనుకూల ప్రచారం చేస్తుండటం, సోషల్ మీడియాలో తప్పుడు సమాచారం, ద్వేషపూరిత ప్రచారం విస్తృతంగా వ్యాపిస్తుండటం, స్వతంత్ర మీడియాకు చేరువ కావడం కష్టమవుతుండటం వల్ల ప్రజలకు వాస్తవ సమాచారం అందడంలో లోపం ఏర్పడుతోంది. ఇది ప్రజాస్వామ్య నిర్ణయ ప్రక్రియను ప్రభావితం చేయవచ్చని ఆందోళన వ్యక్తం చేస్తున్నారు.
మీడియా స్వేచ్ఛ కోసం పిలుపు: ప్రజాస్వామ్య రక్షణకు మార్గం:
మీడియా స్వేచ్ఛపై నీడలు కమ్ముకుంటున్న నేపథ్యంలో, స్వతంత్ర జర్నలిజం, పారదర్శకతను కాపాడాలని పిలుపునిస్తున్నారు. ప్రజాస్వామ్యంలో మీడియా స్వేచ్ఛ కీలకమని, దానిని కాపాడేందుకు ప్రజలు, రాజకీయ నాయకులు, న్యాయవ్యవస్థ సమిష్టిగా కృషి చేయాలని విశ్లేషకులు సూచిస్తున్నారు. గాంధీ హెచ్చరికలు నేటి సందర్భంలో మరింత సందర్భోచితంగా మారాయి. ద్వేషపూరిత ప్రచారానికి వ్యతిరేకంగా ప్రజలు ఏకం కావాలని పిలుపునిస్తున్నారు. భారత ప్రజాస్వామ్యంలో మీడియా స్వేచ్ఛను కాపాడటం కీలకం. ఇది దేశ సామాజిక, రాజకీయ ఐక్యతను నిలబెట్టడానికి అవసరమని నిపుణులు అభిప్రాయపడుతున్నారు. ఎమర్జెన్సీ తర్వాత ప్రజలు ఓటు ద్వారా మార్పు తెచ్చినట్లే, నేటి సవాళ్లను ఎదుర్కోవడానికి ప్రజాస్వామ్య స్ఫూర్తిని, స్వతంత్ర జర్నలిజాన్ని బలోపేతం చేయాలని నిపుణులు సూచిస్తున్నారు.